Światowy Dzień Uchodźcy

Migracje i uchodźstwo to jedne z ważniejszych wyzwań współczesnego świata na poziomie globalnym i lokalnym. Zjawiska te są problemami wielowarstwowymi, które oddziaływują na różne dziedziny życia społecznego, zawodowego, indywidualnego, a także wywołują wiele emocji. Mądrze wykorzystany temat migracji może posłużyć do wyjaśniania uczniom globalnych zjawisk oraz ich wpływu na nasze codzienne życie. Pozwoli im dostrzec, że mają wpływ na kształtowanie świata oraz społeczeństwa, w którym żyją, a na zjawiska globalne można odpowiadać także lokalnie. Warto podjąć trud rozmowy o uchodźcach i migrantach z młodzieżą w szkole, aby kształtować wśród nich postawy otwartości i empatii. W realizowanych w Centrum Edukacji Obywatelskiej programach staramy wesprzeć nauczycieli w realizacji tego zadania. Sięgnij po nasze materiały edukacyjne polecane w ramach programu „Rozmawiajmy o uchodźcach. Klub dobrej rozmowy” i wykorzystaj je do dobrej rozmowy o migracjach na godzinie wychowawczej oraz innych przedmiotach.

 

Od 2000 roku 20 czerwca obchodzimy Światowy Dzień Uchodźcy. W tym dniu w szczególności warto przypomnieć sobie o milionach osób, które z powodu prześladowań bądź konfliktów zbrojnych uciekają do innych krajów w poszukiwaniu bezpiecznego miejsca do życia. Na wyzwania związane z uchodźstwem powinniśmy odpowiadać w poczuciu humanitaryzmu oraz międzynarodowych zobowiązań. Zadanie to wpisuje się także w Cele Zrównoważonego Rozwoju ONZ. W 17 sformułowanych celach państwa członkowskie ONZ zobowiązały się dążyć do obniżenia nierówności na świecie. Zawarte w nich wezwanie do działania dla nas wszystkich, obywateli świata, odnosi się także do migracji i uchodźstwa. Cel 16. mówi o promowaniu pokojowych i inkluzywnych społeczeństw, zapewnianiu wszystkim ludziom dostępu do wymiaru sprawiedliwości oraz budowaniu odpowiedzialnych instytucji sprzyjających włączaniu społecznemu. Cel 10. wspomina z kolei o wdrażaniu „bezpiecznej, regularnej i odpowiedzialnej migracji” oraz „dobrze zarządzanych polityk migracyjnych” (sięgnij do „Pomocnika dydaktycznego o migracjach, prawach człowieka i zrównoważonym rozwoju”). Jak możemy odpowiadać na te wyzwania na co dzień?

 

Uchodźca jako osoba chroniona

Uchodźca to termin prawny zapisany w Konwencji Genewskiej z 1951 roku. Oznacza osobę,  która „na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych, przebywa poza granicami państwa, i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa”. Konwencja Genewska miała być rozwiązaniem tymczasowym, odpowiedzią na wyzwanie związane z migracjami wywołanymi przez II wojnę światową. Po wielu latach, wraz z uzupełniającym ją Protokołem Nowojorskim z 1967 roku, pozostaje jednak nadal podstawowym i najważniejszym dokumentem, który gwarantuje uchodźcom prawo do ochrony. Koordynowaniem działań na rzecz uchodźców,  monitorowaniem ich praw oraz procedur przyznawania statusu uchodźcy zajmuje się Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. uchodźców UNHCR (podręcznik UNHCR określa zasady przyznawania statusu uchodźcy). Polska ratyfikowała obydwa dokumenty, ale nasze zobowiązania jako państwa wobec przyjmowania uchodźców są zapisane także w artykule 56. Konstytucji: „cudzoziemcy uciekający przed prześladowaniem mogą ubiegać się o przyznanie statusu uchodźcy”. Dodatkowo regulują je przepisy wewnątrz Unii Europejskiej (porozumienia dublińskie), które określają zasady współpracy między państwami oraz obowiązki w tym zakresie. Zarówno w Polsce, jak i innych państwach, obok statusu uchodźcy funkcjonuje termin ochrony uzupełniającej, której udziela się w przypadkach dodatkowych, nie uwzględnionych w Konwencji Genewskiej. Powszechnie na takie osoby także mówimy uchodźca, jednak nie w języku prawniczym. 

Flaga uchodźców zaprojektowana przez artystkę syryjskiego pochodzenia Yarę Said.

Przeczytaj o kampanii z flagą Teatru Powszechnego w 2018 roku.

 

Uchodźca a migrant

Istnieje różnica między uchodźcą, zmuszonym do opuszczenia swojego miejsca zamieszkania, aby chronić swoje życie albo zachować wolność, a migrantem. Migrant zazwyczaj dobrowolnie opuszcza swój kraj: na przykład z powodów ekonomicznych lub żeby dołączyć do członków rodziny. To rozróżnienie nie zawsze jest jednak oczywiste i jednoznaczne. Jak podkreśla Marta Górczyńska, prawniczka z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, zajmującej się prawami migrantów, „... migracje są zjawiskiem skomplikowanym tak, jak skomplikowane są globalne zjawiska, które nimi rządzą. Wojna, cierpienie, prześladowania, głód, bieda, wyzysk, brak perspektyw na godne życie. Konia z rzędem temu, kto dzisiaj postawi jasną granicę między migracją przymusową a ekonomiczną, bo jak pokazują historie osób, które docierają do Europy, jedne powody mieszają się z drugimi tak bardzo, że często nie sposób ich od siebie oddzielić.” Podobne wątpliwości pojawiają się w przypadku migrantów zmuszonych opuścić granice swojego kraju z powodu zmian klimatu bądź katastrofy klimatycznej. Z takim problemem borykają się mieszkańcy małych państw wyspiarskich na Oceanie Indyjskim, zmuszeni do opuszczenia swoich wysp na skutek ich zatapiania. Ich status prawny nie jest jasny.

 

Przyczyny i kierunki współczesnych migracji i uchodźstwa

Przyczyną masowego uchodźstwa są najczęściej konflikty zbrojne, polityczne i społeczne prześladowania. Według danych UNHCR z 2019 roku, na świecie jest aktualnie ponad 70 tysięcy przymusowych migrantów. Większość, 41,3 mln z nich to osoby wewnętrznie przesiedlone (Internally Displaced People), które nie opuściły granic własnego państwa, ale napotykają na takie same problemy co osoby formalnie nazywane uchodźcami. Niecałe 26 mln stanowią uchodźcy, najczęściej obywatele Syrii, Afganistanu i Sudanu Południowego, zaś 3,5 mln osoby oczekujące na przyznanie statusu uchodźcy (zobacz infografikę na stronie UNHCR). 
Od 2016 roku w Europie mówi się o tak zwanym „kryzysie uchodźczym”. Z punktu widzenia Europejczyków liczba uchodźców, którzy dotarli do granic UE wydaje się mieć ogromną skalę, ale czy w obliczu globalnego problemu uchodźstwa tak jest? Wbrew pozorom, większość, bo aż 80 procent  uchodźców znajduje schronienie w krajach sąsiednich. Dobrym przykładem jest Liban, który przy populacji liczącej 5,9 mln, gości aż 1,5 mln syryjskich uchodźców. Coraz częściej przedstawiciele organizacji pozarządowych mówią o przymusowych migracjach wywołanych przez zmiany klimatu i o przypuszczalnym ich wzroście w przyszłych latach. W przypadku migracji klimatycznych mamy do czynienia najczęściej z osobami wewnętrznie przesiedlonymi, ale trudno przewidzieć, jaka liczba migrantów będzie zmuszona w przyszłości uciekać z tego powodu. Trudno także oszacować precyzyjną liczbę wszystkich osób, które będą zmuszone opuścić swoje domy ze względu na kryzys klimatyczny. Bank Światowy przypuszcza, że do 2050 liczba osób na świecie może dojść do 143 mln. Międzynarodowa migracja, według Organizacji ds. Migracji, może wynieść od 25 milionów do 1 miliarda. 

 

Uchodźcy w Polsce i stosunek Polaków

Polska nie przyjmuje wielu uchodźców. Niezwykle trudno uzyskać status uchodźcy w naszym kraju, a procedura jego przyznawania trwa zazwyczaj dłużej niż przewidziane w regulacjach  sześć miesięcy. Rozpatrywaniem wniosków o status uchodźcy zajmuje się Urząd Ds. Cudzoziemców. Częściej niż status uchodźcy przyznawana jest w Polsce pomoc określana jako ochrona uzupełniająca. Obydwie formy ochrony określane są terminem ochrona międzynarodowa. W 2018 r. o pomoc międzynarodową ubiegało się 4,1 tys. osób, ale uzyskało ją zaledwie 406 obcokrajowców. Decyzje negatywne otrzymało 2,1 tys. osób, a 1,9 tys. postępowań umorzono. Aktualnie, w 2020 roku najczęściej wnioski o status uchodźcy składają obywatele Rosji, Ukrainy, Tadżykistanu, Gruzji i Turcji. W I kwartale 2020 roku wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej w Polsce złożyło 899 cudzoziemców, a otrzymały ją w sumie 74 osoby, 551 obcokrajowcom odmówiono przyznania pomocy, z kolei 574 postępowania umorzono. 

 

Przy takiej liczbie uchodźców w naszym kraju, może dziwić trochę fakt negatywnego nastawienia Polaków do ich przyjmowania. Polacy, którzy w wielu okresach historycznych doświadczyli przymusowej migracji, postrzegają przyjmowanie uchodźców jako zagrożenie dla ich tożsamości lub bezpieczeństwa. Według danych CBOS z 2018 roku, 60 proc. Polaków jest przeciwnych napływowi imigrantów do naszego kraju, trzy czwarte Polaków (72 proc.) jest niechętnych relokacji uchodźców spoza Europy, zaś 75 proc. sprzeciwia się ochronie azylantów z krajów muzułmańskich, mimo możliwych kar finansowych ze strony UE. Na takie nastroje wpływa radykalizacja debaty publicznej na ten temat, a pojęcia uchodźca czy migrant przybrały negatywny wydźwięk.  Wzrastają niestety nastroje ksenofobiczne i lęk przed osobami, którzy reprezentują inny krąg kulturowy. Czy możemy mieć pozytywny wpływ na wygląd debaty publicznej w temacie migracji?

 

Jak odnaleźć się w szumie medialnym dotyczącym uchodźców?

W przekazach medialnych temat uchodźców powiązany jest często z wątkami politycznymi. O uchodźcach mówi się często w kontekście bezpieczeństwa granic, zapominając o humanitaryzmie i potrzebie bezpiecznego schronienia, która skłania uchodźców do migrowania. Migranci i uchodźcy napływający do Europy są traktowani raczej jako problem do rozwiązania niż wyzwanie. Taki sposób przedstawiania uchodźców wzmaga lęki Polaków wobec tak zwanego „obcego” i wywołuje skrajne emocje. To z kolei sprzyja powstawaniu nierzetelnych informacji medialnych oraz mieszania się faktów z opiniami. Jest to podatny grunt do siania dezinformacji i fake newsów, które skutecznie przyciągają uwagę odbiorców. 
Ważne, aby wyposażyć młodych ludzi w podstawową wiedzę na temat migracji i uchodźstwa, ale jednocześnie uczyć ich krytycznego myślenia i analizowania źródeł informacji. Na czym to polega? Przede wszystkim na zadawaniu sobie pytań dotyczących tego materiału i próbie znalezienia na nie odpowiedzi: Kto jest autorem lub autorką danego materiału? W jakim stopniu materiał jest emocjonalny, a w jakim stopniu odwołuje się do faktów i danych? Jakim językiem posługuje się autor lub autorka? Jaki jest cel danego materiału? Czy dany cel pozwala sądzić, że materiał jest wiarygodny? Czy autor/autorka wypowiada się, bazując na własnych doświadczeniach czy na zasłyszanych opiniach? Czy są przedstawione różne perspektywy, czy dominuje jedna? Z jakich źródeł korzysta lub na jakie źródła powołuje się autor/autorka? Jakie materiały wizualne zostały wykorzystane do zaprezentowania danego zagadnienia? 

 

 

Sięgnij do infografiki CEO na temat fake newsów oraz przeczytaj materiał Fundacji Szkoła z Klasą o tym, jak możemy radzić sobie z fake newsami.
Pokaż uczniom, jak można kształtować świadomie swoje poglądy w oparciu o rzetelne informacje.

 

Jak rozmawiać w szkole na trudne i wielowymiarowe tematy? O czym powinniśmy pamiętać rozmawiając o uchodźcach?

 

Dobra rozmowa

Godzina wychowawcza oraz inne przedmioty mogą stać się okazją do przeprowadzenia ciekawej lekcji i dyskusji na temat uchodźców i migracji. Tematy migracyjne można potraktować jako wstęp do rozmawiania o wartościach, emocjach i o tym, co jest dla uczniów ważne osobiście, do ćwiczenia empatii i poznawania różnych perspektyw. Zwraca na to uwagę Małgorzata Rusiłowicz, współpracująca z nami nauczycielka, w jednym z materiałów merytorycznych. 

„Godzina wychowawcza stwarza idealne warunki do przeprowadzenia takich zajęć – rozmowy o sytuacji uchodźców i uchodźczyń, o własnych emocjach, obawach, a często lękach. Staram się tłumaczyć, że emocje są jak burza na morzu. Pojawiają się niespodziewanie i jeśli nie będziemy potrafili nad nimi zapanować, pochłoną nas. Dlatego zawsze zaczynam od lekcji, na której wspólnie ustalamy zasady tzw. dobrej rozmowy. Niezwykle ważne jest, aby młodzież dostrzegła, że na umiejętność skutecznego komunikowania się składa się kilka nierozerwalnie ze sobą powiązanych czynników: wymiana opinii w atmosferze wzajemnego szacunku, rozumienie innych i okazywanie im tego, aktywne słuchanie, dbanie nawzajem o własne potrzeby w trakcie rozmowy. Dobra rozmowa to także umiejętność zadawania otwartych pytań oraz gotowość odpowiadania na nie”.

Osobiste historie. Oddajmy głos uchodźcom

 

Lęki i obawy wynikają często z braku  znajomości przedstawicieli innych kultur. Najbardziej niechętni uchodźcom są często ci, którzy nie mieli nigdy z nimi bezpośredniego kontaktu. Ludzkie historie zbliżają nas do zrozumienia przyczyn ucieczki uchodźców przed zagrożeniami w ich ojczyznach. Pozwalają przybliżyć trudności związane z podróżą w nieznane. Dlatego w debacie o uchodźcach powinniśmy oddać głos samym uchodźcom. 
Chociaż w niektórych przypadkach krajem docelowym uchodźców czy migrantów nie była Polska, wiele z takich osób osób zżywa się z lokalnymi społecznościami, uczy się języka, układa sobie życie w Polsce i chce tutaj zostać. Niektórzy czują się w naszym kraju jak w domu, inni chcieliby poczuć się jak w domu, dzielić się bogactwem kulturowym przyniesionym ze swoich krajów. 

W naszych materiałach edukacyjnych prezentujemy filmy o uchodźcach z Czeczenii i Syrii, którym udało się w Polsce stworzyć nowy dom. Opowiadają o swoich trudnych doświadczeniach migracyjnych, ale także potrzebie wysłuchania ich osobistych historii. Elsji Adajew, uchodźca z Czeczenii i prezes fundacji Sintar: „to, że docieram do ludzi i ludzie docierają do mnie, że rozmawiamy, poznajemy się, integrujemy się. To mnie motywuje najbardziej, bo Polska jest pięknym krajem.” 

Wywiad z Elsim „Każdy zwykły dzień jest wyjątkowy”

 

Jakie marzenia mają uchodźcy? Obejrzyj filmy stworzone przez UNHCR i Amnesty International i wykorzystaj je do rozmowy z uczniami na temat „Łączą nas marzenia”

Jakie marzenia mają uchodźcy w Polsce? 
Poznaj marzenia Zuhry

 

Pamiętając o polskich doświadczeniach migracyjnych, warto próbować tworzyć atmosferę włączająca uchodźców i migrantów do naszej społeczności, aby realnie mogli poczuć się jej częścią. Życzliwość i otwartość  okazana uchodźcom może wrócić do nas w nieoczekiwanym momencie. Widocznym przykładem pozytywnego wpływu integracji jest spontaniczna akcja projektowania i szycia maseczek ochronnych dla polskich szpitali, zorganizowana przez czeczeńskie uchodźczynie. „Kiedyś same potrzebowałyśmy pomocy, teraz możemy pomóc”, tak komentowały swoją społeczną akcję czeczeńskie szwaczki.

 Zobacz jak migrant z Iranu  i Youtuber opowiada na swoim kanale o polskiej życzliwości oraz uchodźcach polskich w Iranie

 

Migracje jako szansa, nie zagrożenie

Z perspektywy historycznej migracje są kluczowe dla rozwoju państw i miast. Uchodźcy i uchodźczynie, migranci i migrantki mogą przyczyniać się do rozwoju gospodarczego i zwiększonych inwestycji w krajach ich pochodzenia oraz zapełniać luki na rynku pracy w krajach docelowych. Migranci wnoszą nowe idee, energię, determinację, wiedzę, doświadczenia – różnorodność, która jest motorem zmiany i postępu. Różnorodność kulturowa, etniczna oraz obecność imigrantów i imigrantek w naszym najbliższym otoczeniu powinna być traktowana jako szansa dla społeczności lokalnej, nie zagrożenie. Migracje wiążą się oczywiście z wieloma wyzwaniami na poziomie społecznym i systemowym. Kompleksowe podejście może jednak przynieść korzyści. Przykład Gdańska pokazuje, jak można włączać społeczność migrancką do życia społeczności lokalnej oraz korzystać z jej doświadczenia. Władze tego miasta traktują integrację jako dwukierunkowy proces oparty na aktywnej współpracy z osobami z doświadczeniami migracyjnymi, integrując ich ze społecznością lokalną pod hasłem „łączy nas Gdańsk”. Przeczytaj więcej o kampanii integracyjnej w Gdańsku.

 

Jak nauczyciele mogą odpowiadać na wyzwania związane z uchodźstwem w szkole? Sięgnij do materiałów wykorzystywanych w programie  „Rozmawiajmy o uchodźcach. Klub dobrej Rozmowy”

 

1. Na lekcji geografii

Porozmawiaj z uczniami o przyczynach i kierunkach migracji. Z naszego materiału merytorycznego Migracje i zmiana klimatu dowiesz się o migracjach w kontekście zmian klimatu

• Mini zadanie dla uczniów: Migracje ludności. Skąd, dokąd i dlaczego?
• Scenariusz lekcji pt.  Zmiana klimatu a migracje ludzi

2. Na lekcji WOS

Wykorzystaj dwa mini zadania do rozmowy na trudne tematy.

• Zapoznaj uczniów i uczennice z zasadami dobrej rozmowy: Różne punkty widzenia. Jak rozmawiać, aby się wzajemnie słuchać? 
• Pokaż młodzieży z jakimi problemami spotykają się uchodźcy i uchodźczynie w czasie pandemii koronawirusa. Mini zadanie dla uczniów i uczennic: Pandemia koronawirusa. Jak wygląda sytuacja uchodźców i uchodźczyń oraz migrantów i migrantek w Polsce i na Świecie.

 

3. Na godzinie wychowawczej

Spróbuj kształtować u uczniów i uczennic postawy empatii i zrozumienia innej perspektywy wykorzystując filmy. Przed lekcją zapoznaj się z materiałem merytorycznym o tym, jak poruszać tematykę migracyjną na godzinie wychowawczej? 

Obejrzyj razem z uczniami filmy, w których uchodźcy opowiadają swoje osobiste historie i zainicjuj dyskusję o uchodźcach i emocjach na godzinie wychowawczej. 

• Elsi Adajew opowiada o swoim doświadczeniu i dzieli się bardzo osobistymi i często trudnymi sprawami.
  Wywiad z Elsim „Każdy zwykły dzień jest wyjątkowy”. 
• Lahoud Touma, farmaceuta, uchodźca z Syrii opowiada o swoim doświadczeniu uchodźczym i życiu w Polsce. „W Syrii i w Polsce" wywiad z Lahoudem Toumą.

4. Na języku polskim

Wykorzystaj wywiad z Laithem Ghandourem, który od 5 lat mieszka w Lublinie „Uciekł przed wojną z Syrii do Lublina: Spójrzcie na mój kraj z innej perspektywy”. 
Poproś uczniów o przeczytanie wywiadu oraz wyobrażenie sobie, że znaleźli się w podobnej sytuacji jak Laith ze swoją rodziną w Syrii. Poproś ich o zastanowienie się, jak to jest, kiedy trzeba opuścić swój dom z powodu uzasadnionej obawy przed prześladowaniem  oraz co by zabrali zabrali ze swoich domów, gdyby trzeba było uciekać i dlaczego.

 

5. Na języku angielskim

Obejrzyj z uczniami film kampanii UNHCR „Co zabierzesz, gdy będziesz uciekać z domu?”, w którym gwiazdy filmu i telewizji odczytują wspólnie wiersz „What They Took With Them”. Poproś uczniów i uczennice o zastanowienie się w parach nad tym, co zabraliby ze sobą, gdyby musieli uciekać z domu i o podzielenie się swoimi wnioskami na forum. Efektem lekcji może być krótka pisemna wypowiedź po angielsku pt. „Co bym wziął ze sobą, gdybym musiał uciekać”. Tekst odczytywanego przez gwiazdy filmu i telewizji wiersza w języku polskim znajdziesz tutaj. 

Chcesz być na bieżąco z materiałami na temat migracji i z naszymi materiałami edukacyjnymi z zakresu edukacji globalnej? Śledź nas na Facebooku!